श्रावण (साउन) महिना हिन्दू धर्ममा विशेष स्थान राख्दछ। आज पहिलो सोमबार पशुपति लगायत क्षेत्रमा दर्शनार्थीहरुको भिड लाग्ने गर्दछ । यो महिना विशेष गरी भगवान् शिवको उपासना, सोमबार व्रत, र पवित्र जीवनशैली अपनाउने समय हो। विशेषगरी सोमबारको व्रत लिने मानिसले पवित्र भएर आफ्ना इन्द्रियहरूमाथि संयम गरी वैदिक अथवा लौकिक मन्त्रहरूद्वारा विधिवत् शिवको पूजा गर्नुपर्दछ । ब्रह्मचारी, गृहस्थ, विवाहित वा अविवाहित नारीले सोमबारको दिन शिवको आराधना गर्दछन् ।

हिन्दू पात्रो अनुसार, यो महिना सूर्यको कर्कट राशिमा प्रवेशसँगै सुरु हुन्छ, जुन प्राकृतिक, ज्योतिषीय र आध्यात्मिक रूपमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

१. पौराणिक सन्दर्भ र धार्मिक मान्यता
शिव पुराण तथा स्कन्द पुराण जस्ता धर्मग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिए अनुसार, साउन महिनामा समुद्र मन्थनको क्रममा उत्पन्न भएको कालकूट विष भगवान् शिवले पिएर संसारलाई विनाशबाट बचाएका थिए। यही कारण, भगवान् शिवलाई ‘नीलकण्ठ’ भनिन्छ। 

विषपानपछि शिवको शरीर अत्यन्त तापिएको थियो र त्यसलाई शान्त पार्न देवगणहरूले लगातार जल चढाउने परम्परा सुरु गरे। त्यसबेलादेखि श्रावण महिनाभर जलाभिषेक र व्रतको विशेष महत्त्व रहेको मानिन्छ।

२. यस्तो छ ज्योतिषीय पक्ष
साउन महिनामा सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्छ। कर्कट राशिको स्वामी चन्द्रमा हुन्, जसलाई मानसिक अवस्था, भावनात्मक सन्तुलन, र चित्तको कारक मानिन्छ।

भगवान् शिवले चन्द्रमालाई शिरमा धारण गरेका छन्, जसले चन्द्रको अस्थिर प्रकृति शान्त हुन्छ भन्ने मान्यता रहेको छ।
त्यसैले, साउनको सोमबारमा शिवपूजाले मानसिक अशान्ति, चित्त अस्थिरता, तनाव, डर, चिन्ता आदिबाट मुक्ति दिलाउने विश्वास गरिन्छ।

३. सोमबार व्रतको विशेष महिमा
सोमबार व्रतलाई भगवान् शिवलाई प्रसन्न गराउने सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय मानिन्छ। शास्त्रमा भनिएको छ —

श्रावणे यदि सोमवारे, शिवार्चनं विशेषतः।
सर्वपाप विनाशाय, सर्वकाम फलप्रदं॥

अर्थात्, श्रावण महिनाको सोमबारमा शिवको पूजन गर्दा सबै पाप नष्ट हुन्छन् र सबै मनोकामना पूर्ण हुन्छन्।

पार्वती माता स्वयंले सोमबार व्रत गरी महादेवलाई प्राप्त गरेकी थिइन् भन्ने धार्मिक कथा छ, जुन विवाहित वा अविवाहित महिलाहरूका लागि प्रेरणादायी उदाहरण हो।

४. साउने सोमबार व्रतको फल के हुन्छ ? 
धार्मिक ग्रन्थ तथा श्रद्धालुहरूको अनुभव अनुसार सोमबार व्रतले निम्न फलहरू दिन्छः
सन्तानहीनले सन्तान प्राप्त गर्दछन्।
अभावीलाई धन–सम्पत्ति प्राप्त हुन्छ।
शारीरिक र मानसिक रोगबाट छुटकारा पाइन्छ।
शिव आराधनाले ग्रह दोष, विशेषतः शनि र राहु–केतुको अशुभ प्रभावहरू शान्त हुन्छन्।
काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकारजस्ता विकारहरू क्षीण हुँदै जान्छन्।
धार्मिक शुद्धता र आत्मिक उन्नति हुन्छ।

५. व्रतको शुद्ध र विधिपूर्वक विधि यस्तो छ । 
पूर्वतयारी (आइतबार राति)
पूजा कोठा सफा गर्ने 
मनलाई शान्त पार्ने संगीत सुन्नु वा मन्त्र जाप गर्नु उपयुक्त मानिन्छ । 
आज सोमबार बिहान ब्रह्म मुहूर्तमा उठी स्नान गर्ने । 
शुद्ध पहिरन (सेतो, पहेँलो वा भगवा वस्त्र) लगाउने । 
व्रतको सङ्कल्प गर्ने – “मैले भगवान् शिवको कृपा प्राप्तिका लागि सोमबार व्रत लिन्छु।”

पूजा सामग्री तयारीः
बेलपत्र (३ पत्र भएका), धतुरो, भाङ, दूध, दही, मह, घिउ, सख्खर
फूल, चन्दन, गङ्गाजल, अगरबत्ती, दीपक

शिवको मूर्ति वा चित्र

पूजाको विधिः
१. शिवको प्रतिमा वा चित्रमा पञ्चामृत (दूध, दही, घिउ, मह, सख्खर) चढाएर अभिषेक गर्नुहोस्।
२. गङ्गाजल वा शुद्ध जलले स्नान गराउनुहोस्।
३. ॐ नमः शिवाय, महामृत्युञ्जय मन्त्र वा रुद्राष्टक मन्त्रको जाप गर्नुहोस्।
४. बेलपत्र, धतुरो, भाङ, सेतो फूल आदि चढाउनुहोस्।
५. दीप प्रज्वलन गरी आरती गर्नुहोस्।
६. सोमबार व्रत कथा सुन्नु वा पढ्नु अनिवार्य मानिन्छ।
७. साँझमा पुनः आरती र शिव चालिसाको पाठ गरिन्छ।

६. उपवास वा नक्तभोजन (एकछाक व्रत)
श्रावण सोमबारमा उपवास गर्नेहरू दिनभर जल, फलफूल वा दूध लिएर बस्छन्। कुनै कुनै भक्तले ‘नक्तभोजन’ अर्थात् साँझमा मात्र एकछाक प्रसाद ग्रहण गर्छन्। यो संयमले शरीरलाई विश्राम र मनलाई शुद्ध बनाउँछ।

७. श्रावण महिनाका अन्य विशेष दिनहरू
श्रावणी (ऋषि तर्पण) पूर्णिमा
नागपञ्चमी
हरितालिका तीज (साउन शुक्ल तृतीया वा चतुर्थी)
रक्षाबन्धन
विनायक चतुर्थी

यी सबै पर्वहरूमध्ये धेरैजसो शिव वा पार्वतीसँग सम्बन्धित छन्।